کارایی غده تیروئید در بدن و اختلال در آن

وظیفه غده تیروئید چیست؟

در بدن انسان غددهایی با ویژگی­ها، وظایف و فعالیت­های ویژه و خاص وجود دارد. هیپوتالاموس، غده تیروئید، غدد پاراتیروئید که پشت تیروئید قرار گرفته ­اند، غدد جنسی، پانکراس، غدد فوق کلیوی از عمده غدد موجود در بدن هستند که وظایفی از جمله هماهنگ نمودن اعضاء مختلف بدن را برعهده دارند. تیروئید یکی از این غدد مهم و خاص است.

شکل ظاهری و محل قرار گیری غده تیروئید:

غده تیروئید یکی از غدد درون ریز بدن است و وظیفه آن ترشح هورمون­هایی است که سرعت سوخت و ساز بدن را تنظیم می­کنند همانطور که ذکر شد؛ لوزالمعده، هیپوفیز، غدد فوق­کلیوی، پاراتیروئیدها و گنات ها هم غدد درون ریز هستند.

تیروئید یک غده پروانه ­ای شکل است که در جلوی­گردن درست در بالای ­نای  و زیر برجستگی گردن که به سیب آدم شناخته می­شود واقع شده و وزن آن در انسان بالغ ۱۵ تا ۲۰ گرم است.

 در  خانوم­ها بخصوص تا حدودی سمت راست آن به ویژه در دوران بارداری بزرگ­تر است. در حاملگی این بزرگی به گونه ­ای مشخص است و در جلوی گردن مقداری برجسته می­شودکه بزرگتر می­شود.

 بعضی از قبایل آفریقایی از آن به عنوان یک تست حاملگی استفاده می­کنند یعنی اینکه به گردن عروس یک گردن بند مخصوصی می­بندند این گردن بند که ترک خورد متوجه می­شوند، بارادار است که همان برجستگی تیروئید عامل این تفکر است.

غده تیروئید از بخشی تشکیل شده است که با یک نوار بافتنی نازک که در اصطلاح پزشکی موسوم به ایسنوتیروئید یا ایسموس، با ضخامت پنج دهم میلیمتر است به هم مرتبط شده ­اند ضخامت و پهنای هر لوب دو تا دو نیم میلیمتر و طول هر یک چهار سانتی متر است.

تیروئید به معنای سپر بوده و شباهت این غده به سپرهای سربازان قدیمی از علل اصلی نام­گذاری این غده است. هورمون­ های تیروئید در رشد و تکامل جسمی و عصبی، عملکرد طبیعی­ مغز و سیستم عصبی، حفظ دمای بدن، تولید انرژی و سوخت و ساز تاثیر می­گذارند.

عوامل تاثرگذار در غده تیروئید :

ید و اهمیت آن :

ید یک ماده مغذی ضروری برای زندگی است که باید بطور روزانه مصرف شود مهمترین نقش ید در بدن، شرکت در ساختمان هورمون­های تیروئید است.

کمبود ید می­تواند تولید هورمون­های تیروئید را تحت تاثیر قرار دهد در صورت  وجود کمبود ید در رژیم غذایی و در نتیجه کاهش مقدار آن در خون، غده تیروئید بزرگ­تر می­شود بزرگ شدن غده تیروئید را گواتر می­گویند هر فرد سالم روزانه به صدو پنجاه میکروگرم یعنی به اندازه یک سر سوزن ید نیاز دارد.

عواقب کمبود ید:

کمبود ید در دوران بارداری سبب سقط جنین، زایمان زودرس،تولد نوزاد مرده، اختلال رشد مغزی جنین، تولد نوزاد با عقب ماندگی ذهنی، جسمی، کری ولالی می­شود.

 در کودکان و نوجوانان، کمبود ید منجر به کم­کاری تیروئید، گواتر، کاهش رشد جسمی، اختلال در قدرت یادگیری و افت تحصیلی،خستگی زودرس،کاهش کارایی می­گردد.

اهمیت غده تیروئید:

تقریبا از ابتدای زندگی تا انتهای زندگی غده تیروئید برای عملکرد تک تک سلول­های بدن مهم است و در زمان­هایی این اهمیت دو چندان می­شود. مثلا نبود هورمون تیروئید سیستم عصبی بچه یا جنین در حال رشد و نمو، را متاثر از این اختلال عملکردی می­کند که بعضا قابل جبران نیز نخواهد بود.

 یک زمان این اهمیت ممکن است کمتر باشد و از شدت و حدت آن کاسته شود ولی به هر صورت غده تیروئید همیشه حائز اهمیت است  به گونه­ ای که اگر نباشد تمایز رشد و نمو، متابولیسم، سوخت و ساز سلول­ها بهم می­ریزد و نمی­توانند از منابع انرژی استفاده کنند و در واقع به نوعی  بدن به یک حالت خواب فرو می­رود.

همانطور که گفته شد، غده تیروئید همیشه نقشی مهم و اساسی در بدن ایفا می­نماید. درچند روز اول تا یک الی دو یا سه هفته اول، نیاز جنین به هورمون­های تیروئید از طریق هورمون ­های مادر تامین می­شود.

 هورمون­ های تیروئید مادر، از جفت رد می­شوند و خود را به سلول­های جنین می­رسانند و در آنجا کار خود را انجام می­دهند اما تقریبا از هفته سوم و چهارم که جنین حتی به اندازه یک چند میلیمتری نیز نمی­باشد، سلول­های غده تیروئید در کف دهان تشکیل می­شوند وبه آرامی شروع به برداشت ید و ساختن هورمون می­کنند ، تا اینکه به تدریج از کف دهان به سمت پایین گردن، یعنی جای اصلی قرار گیری غده تیروئید، نزول می کنند و در آنجا در حدود هفته شش و هفت بارداری، شروع به هورمون­ سازی می­نمایند.

 در این زمان که تقریبا ابعاد جنین به اندازه یک بند انگشت و شاید کمتر است، با ایجاد غده تیروئید از مادر مستقل می­شود و حالا همان تیروئید خیلی کوچکی که شکل گرفته، هورمون می­سازد و تمام اعمال غده تیروئید را انجام می­دهد و از این جا به بعد است که نیازی به هورمون­های مادر وجود ندارد.

ساختار عمومی غده تیروئید :

در ابتدا باید تعریفی در رابطه با این غده داشت. قرار گیری و چیده شدن سلول­ها در کنار هم به طوری که فضای بین آنها خالی باشد را غده می نامند. غده تیروئید نیز این ساختار عمومی را دارد. در یک دید سه بعدی، این سلول­ها، یک کره­هایی را تشکیل می­دهند و یک فضای داخلی دارند که عروق خونی هم لا به لای آنها  رد شده است. این سلول­های عصبی مواد لازم را از خون می­گیرند و درون خود ترشح می­کنند، و در آنجا ذخیره می­کنند.پس از آن و بعد در مواقع لزوم حسب مورد آنها را داخل خون آزاد می­کنند .

در این ساختار سطوحی از سلول­هایی که در طرف عروق خونی قرار گرفته ­اند پمپ­ هایی وجود دارد به اسم پمپ ید، که ماده اصلی مورد استفاده تیروئید برای ساخت هورمون­ها نیز  ید است.

به هر صورت این سلول­ها با استفاده از پمپی که دارند و می­توان گفت به طور اختصاصی شاید فقط در تیروئید و البته به مقدار کمی هم ممکن است در جای دیگر وجود داشته باشد، هر مقدار ید در داخل خون است و از طریق مواد غذایی رسیده را در خود جذب می­کنند و به طور نمونه غلظت خود را در داخل تیروئید می­رسانند به چیزی حدود مثلا ۲۰۰ برابر خون و در آنجا برای هورمون­سازی استفاده می­نمایند.

پس از آن تیروئید با اتصال یک اسیدآمینه که کوچکترین جزء یک پروتیئن است و از طریق غذا و غیره به بدن می­رسد، و مولکول تیروزین با سه مولکول ید به آنها T3 و چهار مولکول ید T4 را می سازد. پس از آن، اینها را با یک ماده­ای به هم متصل می­نمایند. در واقع این هورمون­ها که عمده ­ترین هورمون­های تیروئید هستند برای توانایی ذخیره سازی، به مولکول بزرگ­تری مثل تیروگلوبین متصل می­شوند و ماده زرد رنگی در درون تیروئید ذخیره می­شود با نام کلوئید که گریسی مانند و شبیه به عسل است  و غلظت آن بسته به ویژگی­هایش ممکن است متغییر باشد.

ضمن اینکه نقش کلوئید این است که به عنوان یک منبع ذخیره برای هورمون­های تیروئید عمل می­کند. این ذخیره باعث می­شود که اگر فردی تا دو ماه هیچ­گونه منبع یدی دراختیارش نباشد، از این ذخیره استفاده نماید و نیازهای بدنش را تامین کند. البته جنبه منفی نیز دارد و آن این است که اگر یک زمان و در جایی آثار مخربی روی ید باشد؛ مثلا ید رادیواکتیو در فضا یا درون غذا باشد باز هم این در تیروئید می­ماند. دو ماه بدن در معرض تشعشع قرار می­گیرد.

 این واقعیتی بود که به طور مثال و به طور شاخص در انفجار چرنوبیل اتفاق افتاد و حالا اگر آنجا مقادیر زیادی رادیواکتیو بماند و تشعشع نماید عواقبی خواهد داشت.به هر صورت هورمون­ها همه به نوعی تنظیم کننده هستند در عین حال خود نیز احتیاج به تنظیم شدن دارند همیشه هم این کار انجام می­شود

تنظیم و ساخت هورمون­های تیروئید :

در رابطه با تنظیم و ساخت هورمون­های تیروئید اطلاعاتی وجود دارد که کامل نیستند و در واقع ما بخشی از این تنظیم را اطلاع داریم و بخشی را اطلاع نداریم بدین صورت است که ناحیه ­ای در مغز وجود دارد به نام هیپوتالاموس. همانطور که  ابتدا اشاره شد؛ سیستم عصبی و سیستم هورمونی که هر دو نقش کنترل کننده و هماهنگ کننده اعضا بدن را دارند با یکدیگر تداخل می­کنند، که یکی از جاهای تداخل آن، همین قسمت یعنی هیپوتالاموس است. این ناحیه هم مستقیما ترشحات هورمونی دارد و هم اینکه غده ای به اسم هیپوفیز را کنترل می­کند.

غده هیپوفیز خود چند غده دیگر مثل تیروئید، غدد جنسی، غدد فوق کلیوی و رشد را کنترل می­کند وبه همین جهت به غده رئیس(مستر گلند) شناخته می­شود.

 هیپوفیز با ترشح یک ماده به  تیروئید دستور می­دهد که هورمون بسازد یا نسازد اگر اون حامل یا واسط شیمیایی هیپوفیز یا تی اس اچ،  که منتقل کننده پیام ترشح است زیاد ساخته شود فعالیت  تیروئید زیاد می­شود و اگرکه کم ساخته شود تیروئید کم فعالیت می­کند.

 درنهایت تیروئید که فعالیت می­کند یا هورمون جدید می­سازد  یا از آن ذخیرهای که گفتیم در درون خون رها می­سازد و هورمون­ های تیروئید از جمله تیروکسین، ساخته می­شوند.

 هورمون تیروکسین طبیعتا نمی­تواند بصورت نامحدود ساخته شود، بنابراین در زمانی که به اندازه کافی ساخته شد بدن اقدام به توقف تولید هورمون تیروئید می­کند که این کار توسط غده هیپوفیز و هیپوتالاموس انجام می­شود.

بدین گونه که هم هیپوفیز و هم هیپوتالاموس گیرنده­هایی دارند که درک می­کنند چه مقدار هورمون تیروئید کافی هست. بنابراین غلظت هورمون­های تیروئید به حد خاصی که برسد جلوی ساخت تحریک کننده هیپوفیز را از هیپوتالاموس می­گیرد؛ جلوی ساخت تحریک کننده خود را از هیپوفیز نیز می­گیرد.

درنتیجه تیادور ساخته نمی­شود، هیپوفیز فعالیت نمی­کند، بنابراین فعالیت تیروئید هم خاموش می­شود تا جایی که دوباره بدن احتیاج پیدا کند اما آنچه که نمیدانیم این است که خود  هیپوتالاموس تحت اثر چه چیزی اثرش ابتدا تنظیم می­شود؟  بخشی از آن ممکن است در اثر دمای محیط باشد مثلا در دمای ۱۰۰ ممکن است که ترشح زیادی داشته باشد به این دلیل که متابولیسم و سوخت و ساز بدن  بالا می رود و مقداری گرم شود، چون مرکز دما هم آنجاست .

اختلالات عملکردی تیروئید :

همانطور که قبلا نیز گفته شد، هورمون­های تیروئید روی  تمام سلول­های بدن اثر می­گذارد و اگر نباشد تمام سلول­های بدن دچاره اختلال عملکردی می­شوند این اختلال عملکردی که ناشی از نبود  یا زیاد بودن هورمون تیروئید است در جاهایی نمود بیشتری دارد و در مراحلی از زندگی هم بیشتر نمود دارد.

در نوزاد اگر فقدان هورمون تیروئید باشد سیستم تکوین پیدا نمی­کند و بعد هم جایگزین نخواهد شد – در یک فرد مسن یا کسی که بیماری قلبی دارد زیاد بود هورمون تیروئید یا کمبود آن روی قلب اثر می­گذارد و مشکلات قلبی ایجاد می­کند ولی اینکه علامتی یا عضوی اختلال عملکردی ناشی از پرکاری تیروئید پیدا نماید به این معنی نیست که پرکاری تیروئید اثرش محدود به آنجاست.

چرا که اثرات دیگری نیز دارد که بعضا ممکن است که حتی نمود هم نداشته باشد ولی با  روش­های دقیق متوجه موضوع خواهیم شد و اثراتش را نیز در دراز مدت اعمال می­نماید. ضمن اینکه باید گفت تیروئید یک غده طبیعی بدن است که در همه وجود دارد و بعضا بیماران یا مردم سوال می­کنند که آیا من تیروئید دارم یا تیروئید ندارم ؟ در صورتی که امکان ندارد  که کسی تیروئید نداشته باشد چرا که اگر نداشته باشد امکان زندگی کردن برای فرد وجود ندارد بنابراین سوال اینکه آیا تیروئید دارم درست نیست اصلاح غلطی است که رایج شده است ممکن است این سوال به این نحو پرسیده شود که آیا بیماری تیروئید دارم؟

این غده سپری و بزرگترین غده بدن ممکن است مثل هر عضو دیگری دچار اختلال در عملکرد شود – بطور کل سه گروه اختلال بیشتر وجود ندارد؛ یا به طور غیر طبیعی بزرگ می­شود که در آن صورت به آن گواتر  گفته می­شود.

 مردم فکر می­کنند گواتر،تیروئید است. در صورتی که  تیروئید سالم تیروئید است و تیروئیدی که بزرگ شود به نام گواتر شناخته می­شود. این گواتر است که اشکال مختلفی میتواند داشته باشد پس یکی از بیماری­های تیروئید این است که بزرگ­تر از حد طبیعی شود. البته در این بزرگ شدن تیروئید ممکن است کانسرها  یا سرطان­های تیروئید هم باشد. زیرا سرطان تیروئید نیز باعث بزرگی تیروئید و گواتر می­شود ولی به نوعی ساختار سلولی متفاوتی دارند.

دیگر آنکه با زیاد کار کردن خود، در عملکرد طبیعی دچار اختلال شود و در واقع تنظیم دقیق آن بر هم خورد و بدن در معرض آسیب های ناشی از آن قرار بگیرد که به این واکنش­ها، پرکاری تیروئید گفته می­شود بالعکس این موضوع کم کار کردن آن هم است.در آن صورت تیروئید کارخود را درست و دقیق آنجام نمی­دهد، هورمون به اندازه کافی نمی­سازد، به این عمل کم کاری تیروئید گفته میشود.